System bankowy tworzą zasady organizacji i postępowania obowiązujące instytucje finansowe tego rodzaju. W ujęciu koniecznym do istotnego zrozumienia zasadniczych mechanizmów emisji pieniądza – poprzestaniemy tu na lapidarnej charakterystyce tych zasad. Wiadomo, że krajowe systemy bankowe w gospodarkach rynkowych są dwuszczeblowe. Jeden z tych szczebli tworzy bank centralny, powołany do działania w charakterze władzy monetarnej, sterującej działalnością całego krajowego systemu bankowego. Na drugi szczebel składają się wszystkie pozostałe banki. Będąc w wieloraki sposób zorganizowane, banki te prowadzą zróżnicowane agendy. W literaturze na tej podstawie wyróżnia się określone typy tych banków. Działają one oczywiście na zasadach zarobkowych, co posłużyło jako motywacja do nadania im wspólnej nazwy – banki komercyjne. Należy wiedzieć, że banki komercyjne różnią się od innych podmiotów gospodarczych działających na zasadach zarobkowych (np. przedsiębiorstw) przede wszystkim uczestnictwem, wspólnie z bankiem centralnym, w procesach emisji pieniądza. To, że banki komercyjne traktowane są czasem jak przedsiębiorstwa określonego typu (np. sklep), jest oznaką niezrozumienia znaczenia ekonomicznego działalności polegającej na emitowaniu pieniądza. Za pomocą swoistych operacji każdy z tych dwóch szczebli systemu bankowego uczestniczy w mechanizmie emisyjnym w swoistym zakresie. Odróżnia się, odpowiednio do tego, emisję tzw. pieniądza centralnego od emisji pieniądza zdecentralizowanego. Często między operacjami emisyjnymi banku centralnego (czyli emisją pieniądza centralnego) oraz operacjami emisyjnymi banków komercyjnych (czyli emisją pieniądza zdecentralizowanego) zachodzą złożone powiązania. Trzeba wiedzieć, że do pieniądza centralnego zalicza się przede wszystkim pieniądz gotówkowy, stanowiący ostateczny środek zapłaty. Emitowanie tego pieniądza jest zatem kluczową w skali całego systemu bankowego i uprzywilejowaną funkcją. Z tych względów właśnie bank wyposażony w taki przywilej jest bankiem centralnym. Dlatego temu bankowi zleca się również tworzenie tzw. centralnego pieniądza rezerwowego. Centralny pieniądz rezerwowy występuje przede wszystkim w postaci: ⦁ depozytów a vista (tzn. wkładów płatnych na żądanie) banków komercyjnych i budżetu państwa, na ich rachunkach gromadzonych w banku centralnym; ⦁ kredytów (refinansowych, redyskontowych, lombardowych) udzielonych przez bank centralny bankom komercyjnym; kredytów banku centralnego udzielonych państwu celem sfinansowania deficytu budżetowego. Ponadto bankowi centralnemu powierza się znaczące funkcje makroekonomiczne. Do jego kompetencji należy także skup i sprzedaż walut obcych oraz krajowych i zagranicznych papierów wartościowych, administrowanie państwową rezerwą dewizową i ustalanie kursów walut obcych. Te uzupełniające kompetencje są w określony sposób powiązane z funkcjami banku centralnego w zakresie emitowania pieniądza centralnego (ostatecznego pieniądza gotówkowego i pieniądza rezerwowego). Instrumentami emisji pieniądza centralnego są rozmaite operacje banku centralnego. W tym miejscu bierze się pod uwagę jedynie operacje związane z emisją pieniądza gotówkowego lub z wyposażeniem banków komercyjnych w centralny pieniądz rezerwowy. Natomiast operacje związane z wyposażeniem w pieniądz rezerwowy budżetu państwa przedmiotowo należą do następnego punktu tego rozdziału. W gospodarce otwartej z rozliczeniami pieniężnymi z zagranicznymi kontrahentami łączy się obopólna wymiana pieniądza krajowego oraz obcych walut i dewiz (papierów wartościowych wyrażających prawa materialne egzekwowane za granicą w obcych walutach). Krajowe jednostki gospodarcze, inkasujące za granicą rozmaite wierzytelności płatne w walutach obcych, są podawcami zagranicznych środków płatniczych i dewiz. Są to przychody uzyskiwane albo z tytułu eksportu dóbr i usług (objęte handlową częścią bilansu płatniczego), albo z tytułu przemieszczania się z zagranicy kapitałów pieniężnych (objętych kapitałową częścią tego bilansu). Jeśli odpowiednie jednostki chcą przeznaczyć takie przychody na opłacenie wydatków w kraju, wtedy waluty i dewizy uzyskane za granicą muszą wymienić na pieniądze krajowe. Bank centralny, kupując od publiczności obce waluty i dewizy, przelicza je po obowiązujących kursach na pieniądze krajowe i wypłaca podawcom stosowną kwotę, zazwyczaj w postaci gotówkowej. Określa się to jako „monetyzację” obcych walut i dewiz. Wynikiem tych operacji jest zwiększenie krajowych rezerw zagranicznych środków płatniczych (czyli tzw. rezerw dewizowej gospodarki narodowej) i równoczesny, stosowny wzrost obiegu gotówkowego pieniądza krajowego. Niezbędne jest regulowanie zobowiązań wobec zagranicznych kontrahentów z rezerw dewizowych, które zaspokajają zapotrzebowanie jednostek krajowych na waluty obce i dewizy. Powstają one albo z tytułu importu dóbr i usług (i są objęte częścią handlową), albo z tytułu przekazywania za granicę kapitałów pieniężnych (co dotyczy kapitałowych części bilansu płatniczego). Jednostki posiadające takie zobowiązania zakupują potrzebne im waluty w banku centralnym, zazwyczaj regulując za pomocą gotówkowego pieniądza krajowego równowartość obliczoną przy zastosowaniu obowiązujących kursów. Zakupione waluty i dewizy są następnie wydawane na opłacenie zobowiązań zagranicznych. Można to określić jako „demonetyzację” walut obcych. W wyniku tych operacji zmniejsza się zarówno krajowa rezerwa dewizowa, jak i obieg krajowego pieniądza gotówkowego. Należy pamiętać, że wymiana obcych walut i dewiz na krajowy pieniądz gotówkowy i odwrotnie jest procesem ciągłym. Jeśli w danym okresie przeważa jej pierwszy kierunek (tzn. wpływy realizowane w walutach obcych przekraczają wydatki poniesione w tych walutach), wtedy procesy wymiany walut i dewiz przynoszą odpowiedni wzrost rezerwy dewizowej i obiegu pieniądza krajowego, przede wszystkim gotówkowego. Jeśli zaś przeważają procesy demonetyzacji (tzn. to znaczy gdy wydatki zagraniczne są wyższe od zagranicznych przychodów rozliczanych za pomocą obcych walut i dewiz), następuje zmniejszenie się krajowej rezerwy dewizowej i wewnętrznego obiegu przede wszystkim pieniądza gotówkowego. Funkcjonowanie scharakteryzowanego mechanizmu emisyjnego zależy od rozwoju wymiany handlowej i kapitałowej z zagranicą oraz od kursów walut. Przy danych kursach o przebiegu wymiany handlowej i wymiany kapitałowej decyduje wiele innych czynników. W długim okresie, w bardzo ogólnym ujęciu, wynikają one ze zdolności gospodarki do utrzymywania równowagi zewnętrznej. W takich warunkach wpływ banku centralnego na układ bilansu płatniczego jest ograniczony. Bank ten decyduje jednak o kursach walut obcych. Wprowadzając zmiany tego kursu, bank centralny może wywrzeć doraźny wpływ na kształtowanie się bilansu płatniczego i na krótkookresową wydajność scharakteryzowanego źródła emisji krajowego pieniądza gotówkowego. Wpływ wymiany walut obcych i dewiz na wewnętrzny obieg pieniądza gotówkowego w gospodarce o trwale zrównoważonym bilansie płatniczym może być dość ograniczony, a kursy walut stabilne. W gospodarce o nie zrównoważonych opłatach płatniczych z zagranicą ten wpływ się zwiększa, a bank centralny częściej ingeruje w przebieg wymiany międzynarodowej za pomocą zmiany kursu walut. Kolejnym źródłem emisji pieniądza gotówkowego są operacje banku centralnego krajowymi papierami wartościowymi (obligacjami). Bank centralny może zawierać odpowiednie transakcje z następującymi podmiotami: bankami komercyjnymi, państwem o publicznością. Bank centralny wprowadza do obiegu pieniądz gotówkowy, skupując krajowe papiery wartościowe od publiczności za gotówkę, natomiast wycofuje ten pieniądz z obiegu w momencie jego sprzedaży. Saldo tych transakcji znajduje odzwierciedlenie w banku centralnym w postaci zmiany stanu portfela papierów wartościowych i zarazem stosownej zmiany obiegu pieniądza gotówkowego. Skala odpowiednich operacji zależy całkowicie od swobodnej decyzji banku centralnego, chociaż czynnikiem ograniczającym tę swobodę może być „płytki” krajowy rynek papierów wartościowych. Na rozmiary obiegu pieniądza gotówkowego mogą wpływać procesy jego wymiany na centralny pieniądz rezerwowy i odwrotnie. Każdy bank komercyjny, systematycznie osiągający wysokie wpływy gotówkowe, może określoną część tej gotówki wpłacać na własny rachunek wkładów a vista, otwarty w banku centralnym. Takimi wpłatami bank komercyjny zamienia pieniądz gotówkowy na centralny pieniądz rezerwowy. Oznacza to wycofanie pieniądza gotówkowego z obiegu. Podejmując natomiast gotówkę z tego rachunku, bank komercyjny dokonuje odwrotnej zamiany, co zwiększa obieg gotówkowy. Sprzedając lub odkupując od banków komercyjnych papiery wartościowe oraz zmniejszając lub zwiększając skalę kredytowania tych banków, bank centralny reguluje ich zasoby centralnego pieniądza rezerwowego, a tym samym możliwości zamiany tego pieniądza na gotówkę. Skala tych operacji regulacyjnych zależy od swobodnej decyzji banku centralnego. Pieniądz zdecentralizowany powstaje w bankach komercyjnych, przede wszystkim w postaci wkładów a vista (tzn. wkładów płatnych na żądanie). Źródłem powstania wkładowego pieniądza zdecentralizowanego może być czyjaś wpłata gotówki na osobisty rachunek wkładów a vista, otworzony w jednym z banków komercyjnych. Na życzenie swojego klienta właściwy bank komercyjny zamienia centralny pieniądz gotówkowy na zdecentralizowany pieniądz bezgotówkowy. Powstający wtedy wkłada vista nazywany jest pierwotnym. Zdecentralizowany pieniądz (bezgotówkowy) może powstawać także jako następstwo udzielania przez banki komercyjne kredytów obrotowych. Jeśli bankowa technika operacyjna wymaga, aby całą kwotą przyznanego kredytu był obciążony w pierwszej kolejności odpowiedni rachunek kredytowy i jednocześnie uznawany rachunek wkładów a vista kredytobiorcy, to obracanie przyznanym kredytem na opłacenie wierzycieli kredytobiorcy następuje dopiero dzięki odpowiednim dyspozycjom odnoszącym się do nowych wkładów a vista. Takie nowe wkłady utworzone przez bank komercyjny w wyniku udzielonego kredytu obrotowego nazywają się wkładami pochodnymi. W emisji zdecentralizowanego pieniądza bezgotówkowego (wkładowego) można wyróżnić dwie fazy: ⦁ polegającą na powstawaniu wkładów pierwotnych, ⦁ polegającą na tworzeniu wkładów pochodnych. W pierwszej fazie inicjatorami wydarzeń są klienci banków komercyjnych. W tej fazie ma miejsce jedynie zamiana pieniądza gotówkowego (emitowanego uprzednio przez bank centralny) na pieniądz bezgotówkowy (zdecentralizowany), łączna natomiast suma pieniądza w obiegu nie ulega zmianie. W drugiej fazie o przebiegu wydarzeń przesądzają banki komercyjne, podejmujące autonomiczne decyzje o skali udzielania kredytów obrotowych, w zależności od warunków, operując: ⦁ procesami tworzenia wkładów pierwotnych, ⦁ skalą zasilania przez bank centralny w zasoby centralnego pieniądza rezerwowego, ⦁ koniecznością utrzymywania płynności w realizowaniu dyspozycji gotówkowych posiadaczy wkładów a vista. Poprzez przedstawione decyzje: kredytowe, autonomiczne, ale podlegające ograniczeniom wynikającym z przytoczonych warunków, banki komercyjne tworzą i wprowadzają do obiegu (emitują) nowe zasoby pieniądza zdecentralizowanego, zwiększając w ten sposób nie tylko bezgotówkowy, ale także łączny obieg pieniądza. Wiadomo, że przeznaczenie wkładów a vista na spłatę kredytów obrotowych jest równoznaczne z odpowiednim zmniejszaniem się obiegu pieniądza (bezgotówkowego i łącznego). Ograniczające znaczenie przytoczonych warunków w procesie tworzenia zdecentralizowanego pieniądza bezgotówkowego jest konsekwencją tego, iż każdy bank komercyjny musi się liczyć z podejmowaniem w postaci gotówkowej określonego ułamka łącznej sumy zgromadzonych wkładów a vista (pierwotnych i pochodnych). Najogólniej rzecz wyjaśniając, ten ułamek zależy od tego, jaka jest w praktyce relacja gotówkowego obrotu płatniczego do bezgotówkowego. W makroskali obrót gotówkowy wynosi np. 10% bezgotówkowego, wtedy poszczególne banki komercyjne powinny liczyć się z tym, iż 10% łącznej sumy wkładów a vista ich klienci podejmą w gotówce. Banki komercyjne mogą uzyskiwać tę gotówkę z dwóch źródeł: 1. Pierwszym z nich są przede wszystkim wpłaty gotówkowe klientów na rachunki wkładów a vista otwarte w tych bankach. W danych warunkach wysokość takich wpłat (z którymi wiąże się powstawanie pierwotnych wkładowa vista) pozostaje w pewnej, względnie stałej relacji do łącznych rozmiarów obiegu pieniądza gotówkowego poza kasami banku centralnego. Nie popełniając zasadniczego błędu, można zatem przyjąć, że zmiany zachodzące w tych klientowskich wpłatach gotówkowych są wprost proporcjonalne do zmian zachodzących w obiegu pieniądza gotówkowego. 2. Drugim źródłem gotówki są zasoby centralnego pieniądza rezerwowego, jakimi dysponują poszczególne banki komercyjne, ponieważ bank centralny na każde życzenie tych dysponentów zamienia własny pieniądz rezerwowy na gotówkowy. Wiadomo, że o wydajności tego źródła decydują zmiany zachodzące w skali zasilania banków komercyjnych przez bank centralny zasobami pieniądza rezerwowego. Poszczególnym bankom komercyjnym niezbędną płynność wpłat gotówkowych zapewniają zatem posiadane zasoby pieniądza centralnego (gotówkowego i rezerwowego). Wobec tego konkretny stan tych zasobów, znajdujących się w dyspozycji określonego banku komercyjnego, przesądza o maksymalnym poziomie, jaki może w tym banku osiągnąć łączny stan wkładów a vista (pierwotnych i pochodnych). Przy uprzednio przyjętej relacji obiegu gotówkowego do bezgotówkowego, łączny stan tych wkładów może być najwyżej dziesięć raz większy od łącznego stanu zapasów pieniądza centralnego (gotówkowego i rezerwowego). Wynika stąd, że wkłady pochodne (czyli kredyty obrotowe) mogą być maksymalnie dziesięć razy wyższe od zasobów płynnych. Bankowi komercyjnemu systematycznie przekraczającemu tę maksymalną granicę może rychło zagrozić utrata wypłacalności i niebezpieczeństwo bankructwa. Te mikroekonomiczne czynniki wyznaczające ex antę płynność i potencjał kredytowy (emisyjny) każdego banku można, po odpowiednim zagregowaniu, odnosić do całego szczebla banków komercyjnych.