Sposób funkcjonowania budżetu państwa, długu publicznego i metody jego zaciągania wpływają na wysokość zasobów pieniądza centralnego napływającego do dyspozycji całej zbiorowości banków komercyjnych, tzn. na łączne możliwości tworzenia przez tą zbiorowość zdecentralizowanego pieniądza bezgotówkowego. Elementy struktury organizacyjnej, struktury dochodów i wydatków oraz struktury bankowych rachunków budżetu były już omawiane w poprzednich rozdziałach. Wszystkie operacje przeprowadzane za pośrednictwem rachunków budżetowych otwartych w bankach komercyjnych podlegają mechanizmowi emisji zdecentralizowanego pieniądza bezgotówkowego, omawianemu w poprzednim punkcie. Ogólnie rzecz biorąc, gotówkowe obroty jednostek budżetowych mają w tym zdecentralizowanym procesie emisyjnym takie samo znaczenie jak gotówkowe obroty innych klientów banków komercyjnych. Kredyty krótkoterminowe udzielane przez te banki podmiotom budżetowym również są elementem znanego już mechanizmu emisyjnego. Oznacza to, że właściwym przedmiotem rozważań jest znaczenie dla procesów emisyjnych tych obrotów pieniężnych, które przepływają przez rachunki budżetowe utytułowane w banku centralnym. Wiadomo, że są to rachunki budżetu centralnego. Budżet państwa jest w pełni zrównoważony, to znaczy, że jego dochody i wydatki są sobie równe. Nie zauważa się tutaj problemu nadwyżki budżetowej, deficytu budżetowego ani długu publicznego. Budżet wszystkie swoje dochody – czerpane przede wszystkim z rozmaitych podatków obciążających określone podmioty sfery niebankowej – przeznacza w całości na wydatki, ponoszone na rzecz innych podmiotów. Gotówkowa i bezgotówkowa struktura dochodów i wydatków budżetu państwa są takie same. Funkcjonowanie budżetu państwa nie powoduje zatem większych zmian w zasobach pieniądza centralnego, pozostającego w dyspozycji banków komercyjnych i w ich potencjale kredytowym. Pomijając ten prosty model funkcjonowania budżetu, wkracza się w bardziej złożoną problematykę nierównowagi budżetowej. W jednym z jej wariantów, kiedy dochody są wyższe niż wydatki, budżet państwa zamyka się stosowną nadwyżką. Należy stwierdzić, że w takich warunkach budżet przyjmuje, w granicach tej nadwyżki, od podmiotów gospodarczych (banków komercyjnych i publiczności) stosowną część ich zasobów pieniądza centralnego, (gotówkowego i rezerwowego), przemieszczając te zasoby na rachunki budżetu prowadzone w banku centralnym. Zasoby pieniądza centralnego, odpowiadające nadwyżce budżetowej, są w ten sposób definitywnie wyjęte z puli podlegającej gestii podmiotów gospodarczych i unieruchomione na szczególnych warunkach, podlegających wyłącznej gestii rządu. Obniżając pulą zasobów pieniądza centralnego pozostającą w dyspozycji podmiotów gospodarczych, budżet państwa zamykający się nadwyżką obniża o wielokrotność tej nadwyżki (w polskim przykładzie – dziesięciokrotnie) potencjał kredytowy (emisyjny) banków komercyjnych. Można powiedzieć, że jest to intensywny zabieg deflacyjny. Najbardziej złożony jest ten wariant, w którym dochody są niższe niż wydatki, a w budżecie występuje deficyt wymagający finansowania długiem publicznym. W tym celu państwo może emitować własne papiery wartościowe (tzn. wielorakiego typu obligacje lub weksle skarbowe) lub zaciągać kredyt w banku centralnym. Państwowe papiery wartościowe mogą być sprzedawane publiczności lub bankom komercyjnym za gotówkę lub centralny pieniądz rezerwowy (w tym przypadku tylko bankom komercyjnym). Początkowo pod wpływem takich operacji zmniejszają się zasoby pieniądza centralnego pozostające w dyspozycji banków komercyjnych, co odpowiednio ogranicza możliwości emisyjne tych banków. Jednak wkrótce wpływy uzyskiwane tymi sposobami z emisji papierów wartościowych państwo stopniowo wykorzystuje na finansowanie wydatków objętych deficytem budżetowym. Wtedy zasoby pieniądza centralnego pozostające w gestii banków komercyjnych ponownie wzrastają. Budżet, którego deficyt jest finansowany długiem publicznym zaciąganym przez państwo u publiczności lub w bankach komercyjnych, podobnie jak budżet w pełni zrównoważony, nie wpływa na łączne zasoby pieniądza centralnego pozostające w dyspozycji banków komercyjnych i na potencjał emisyjny tych banków. W obu przypadkach budżet uzyskuje bowiem swe dochody (podatkowe lub zwrotne) poza bankiem centralnym, czyli w ramach emisji pieniądza centralnego o dotychczasowych rozmiarach. Następstwa długu publicznego zaciąganego przez państwo w banku centralnym są odmienne. Nie ma przy tym większego znaczenia, czy ten bank nabywa od rządu państwowe papiery wartościowe, czy udziela budżetowi kredytu. W jednym i drugim przypadku bank centralny emituje dla budżetu nowe zasoby centralnego pieniądza rezerwowego. Najpierw „osiadają” one na rachunkach otwartych przez ten bank budżetowi. Później zasoby te są wydawane na finansowanie wydatków objętych deficytem budżetowym, zwiększając o równowartość kredytowego deficytu zasoby pieniądza centralnego pozostające w gestii banków komercyjnych. Potencjał emisyjny banków komercyjnych wzrasta o wielokrotność deficytu sfinansowanego długiem publicznym zaciąganym w banku centralnym. W przyjętych warunkach, wzrost potencjału kredytowego banków komercyjnych jest 9 razy większy niż kredyt udzielony przez bank centralny na sfinansowanie deficytu budżetowego. Takie ewentualne kredytowanie deficytu budżetowego grozi szybkim wzrostem inflacji. Polityka pieniężna polega na oddziaływaniu na gospodarkę za pomocą regulowania rozmiarów emisji pieniądza. Polityka pieniężna jest domeną banku centralnego, działającego w charakterze władzy monetarnej powołanej do: • ustalenia celów gospodarczych, jakie mają być osiągane za pomocą tej polityki, ⦁ kwantyfikowania łącznych rozmiarów emisji pieniądza, prowadzących do osiągnięcia tych celów, ⦁ wybierania skutecznych instrumentów odpowiedniego regulowania tej emisji. Odkładając rozważania nad celami polityki pieniężnej do następnych punktów, obecnie zajmiemy się tylko rodzajami i techniką funkcjonowania instrumentów polityki pieniężnej. Z uprzednich rozważań (punkt 10.1) wynika, że skuteczne regulowanie przez bank centralny ogólnych rozmiarów emisji pieniądza polega na odpowiednim regulowaniu skali zasilania banków komercyjnych w pieniądz centralny: gotówkowy i rezerwowy. Instrumentami polityki pieniężnej są zatem środki praktycznego działania, za pomocą których bank centralny reguluje ogólne rozmiary emisji pieniądza gotówkowego (pośrednio przesądzających o rozmiarach gotówkowych wpłat klientowskich do kas banków komercyjnych) oraz ogólne rozmiary zasobów pieniądza rezerwowego stawianych do dyspozycji banków komercyjnych. Te środki można podzielić na ilościowe i jakościowe.
