Obecnie w Polsce system podatkowy znajduje się w fazie przebudowy, którą dyktuje szeroki zakres wprowadzanych zmian ustrojowych, społecznych i gospodarczych. Należy podkreślić, iż podatki są tu wykorzystywane w roli narzędzi przyspieszających owe przemiany. Podział podatków na różnorodne grupy i rodzaje znajduje swój ostateczny wyraz w systemie podatkowym danego państwa. System podatkowy jest to całokształt podatków państwowych i samorządowych, występujących w danym kraju w określonym czasie. Systemy podatkowe podzielić można na dwie grupy: 1) historyczne, 2) racjonalne. Systemy historyczne są systemami, które rzeczywiście funkcjonują w danym państwie w danym okresie. Mówiąc jednak o systemach racjonalnych, mamy na uwadze systemy podatkowe w pewnym sensie idealne, wynikające bezpośrednio z teorii. Przykładem takiego systemu jest koncepcja jedynego podatku lub system oparty wyłącznie na podatkach konsumpcyjnych. Historyczne systemy podatkowe odzwierciedlają rozwój gospodarczy kraju, powiązany na ogół z gospodarką światową. Obserwując systemy podatkowe różnych krajów dochodzimy do wniosku, iż prawie we wszystkich występują systemy podatkowe mieszane, złożone z podatków bezpośrednich i pośrednich. System podatkowy w Polsce ma charakter systemu kształtowanego historycznie. Podlegał on ciągłemu doskonaleniu, a przyśpieszenie ewolucyjnych jego przemian nastąpiło w latach osiemdziesiątych. Konieczność zreformowania systemu podatkowego istniejącego w Polsce wynikała z anachronicznego i nieadekwatnego do współczesnej gospodarki rynkowej jego charakteru. Zasadniczą przebudowę systemu podatkowego podjęto jednakże dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Czynnikiem przyśpieszającym decyzję o reformie systemu podatkowego był ostry kryzys finansów publicznych, który ujawnił się na przełomie pierwszego i drugiego kwartału 1991 roku. Jedną z istotnych przyczyn tego kryzysu był niedostosowany do nowych warunków system podatkowy. Dochody budżetu państwa w znacznym stopniu opierały się na podatkach bezpośrednich, płaconych przez przedsiębiorstwa państwowe. Polityka wobec przedsiębiorstw państwowych, podjęta w ramach głębokich przemian ustrojowych, spowodowała gwałtowny spadek tych dochodów państwa. Jednocześnie nie nastąpił zakładany wzrost podatków z sektora prywatnego. Wynikało to także z niedorozwoju aparatu skarbowego, który nie był w stanie kontrolować podatków płaconych przez sektor prywatny. W tej sytuacji konieczne się stało szybkie rozszerzenie podatków pośrednich. Radykalna zmiana nastąpiła tu jednak z chwilą wprowadzenia podatku od towarów i usług (VAT). Reforma systemu podatkowego okazała się też konieczna w związku z przywróceniem w Polsce samorządu terytorialnego. Nieodzowne stało się ustanowienie finansowych podstaw działalności władz terytorialnych i oparcie ich, w jakimś stopniu, na podatkach lokalnych i centralnych. Przemiany systemu podatkowego Polski będą jednak -jak się wydaje – trwać jeszcze przez wiele lat, i to nawet pomimo przyspieszenia, jakie następuje wskutek niezbędnej harmonizacji tego systemu z systemem podatkowym Unii Europejskiej. Szczególnie dyskutowanym zagadnieniem polityki podatkowej jest to, czy przyszły system podatkowy ma mieć charakter neutralny (nie naruszający reguł działania samoczynnego mechanizmu rynkowego), czy też aktywny (będący wyrazem interwencjonizmu władz publicznych). Należy powiedzieć, iż całkowita neutralność podatków jest wątpliwa, gdyż każdy podatek wywołuje określone reakcje ze strony podatników, Można się spotkać z poglądami o nieskuteczności stymulacji procesów gospodarczych za pomocą opodatkowania, choć z drugiej strony istnieją przesłanki do tworzenia zachęt, do rozwoju produkcji i przyspieszenia procesów kapitalizacji za pomocą podatków. Wykorzystywanie podatków w celach stymulacyjnych stoi jednak w sprzeczności z bieżącymi celami fiskalnymi, co wobec rosnącej presji deficytu budżetowego utrudnia udzielenie odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu przyszły system podatkowy ma mieć charakter aktywny i jak wielki powinien być ciężar opodatkowania. Ważne, choć niezwykle trudne jest określenie proporcji pomiędzy opodatkowaniem bezpośrednim a opodatkowaniem pośrednim w systemie podatkowym Polski. Wybór ten rozpatruje się niekiedy jako wybór między opodatkowaniem dochodu a opodatkowaniem konsumpcji. Z uwagi na obecne warunki, w których aparat podatkowy jest słaby i podatny na korupcję, opodatkowanie pośrednie jest zdecydowanie bardziej wydajną formą przejmowania dochodów aniżeli opodatkowanie bezpośrednie. Uważa się, że opodatkowanie bezpośrednie, ze względu na łatwiejszą ocenę skutków redystrybucyjnych opodatkowania, lepiej odpowiada postulatowi sprawiedliwości podatkowej, a ponadto, przy zastosowaniu odpowiednich konstrukcji, sprzyja aktywności gospodarczej. Poszukując właściwych proporcji należy wskazać na psychologię podatkową, która pozwala wyodrębnić mentalność podatkową charakteryzującą kraje południowe oraz kraje północne. Szczególna skłonność do uchylania się od podatków jest charakterystyczna dla krajów południowych. Dlatego stosuje się w nich zwykle opodatkowanie pośrednie, gdy tymczasem w krajach północnych przeważają podatki bezpośrednie. We współczesnej Polsce system podatkowy niewątpliwie powinien sprzyjać aktywności gospodarczej, lecz równocześnie świadomość podatkowa jest wyjątkowo niska, a skłonność do unikania opodatkowania szczególnie wysoka, co przemawia za zaliczeniem Polski do krajów o mentalności południowej. Sugeruje to rozwój podatków pośrednich. Kolejnym dyskusyjnym problemem jest rola, jaką winny odgrywać dochody budżetu państwa, a jaką podatki stanowiące dochody budżetów samorządowych. Fakt, że podatnicy posiadają tylko określoną zdolność podatkową, przemawia za tym, aby w przyszłym systemie przeważały podatki państwowe, co nie zadowala zwolenników samorządności terytorialnej. Ze względu na szereg dylematów związanych z przebudową systemu podatkowego ryzykowne jest przesądzanie głównych jego kierunków. Można jednak wskazać kilka elementów pożądanego kształtu przyszłego systemu podatkowego. Opodatkowanie działalności gospodarczej powinno się odbywać na zasadach jednolitych dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Wymaga to jednak likwidacji odrębności systemu i zasad opodatkowania podmiotów gospodarczych sektora publicznego. Ponadto nieuzasadnione wydaje się dalsze utrzymywanie podatku rolnego. Gospodarstwa rolne mogłyby być obejmowane podatkiem dochodowym oraz podatkiem od nieruchomości, którego modyfikacja pozwoliłaby na całkowite odejście od podatku rolnego. Tego rodzaju zmiana przyspieszyłaby przebudowę rolnictwa i – nie zwiększając ciężaru podatkowego – umożliwiłaby wykorzystywanie opodatkowania w celach interwencyjnego oddziaływania na procesy gospodarowania w rolnictwie oraz pozwoliłaby na elastyczne traktowanie wielofunkcyjności współczesnych gospodarstw rolnych. Opodatkowanie gospodarstw domowych w dalszym ciągu opierać się będzie przede wszystkim na podatkach pośrednich oraz na podatku dochodowym od osób fizycznych. Przyszłość tego ostatniego podatku w Polsce zależy od tego, czy będzie on konsekwentnie rozwijany jako podatek osobisty, czy też z czasem nada się temu podatkowi charakter podatku rodzinnego. Podatek od spadków i darowizn w miarę rozwoju gospodarki będzie wymagał poważnej przebudowy. Uwagę taką można odnieść również do podatków i opłat lokalnych. Zbudowanie całościowego, spójnego i wewnętrznie zgodnego systemu podatkowego będzie procesem długotrwałym. Głębokie jest jeszcze oddziaływanie przeszłości gospodarki planowej w aktualnym systemie podatkowym Polski, co wyraża się w istniejącym zróżnicowaniu sektorowym (własnościowym). W strukturze systemu podatkowego można bowiem wyraźnie wyróżnić następujące subsystemy: 1) opodatkowania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych podmiotów gospodarczych (w tym zwłaszcza jednoosobowych spółek skarbu państwa); 2) opodatkowania działalności gospodarczej prowadzonej przez prywatne osoby i spółki tych osób, 3) specyficznego opodatkowania działalności rolniczej, 4) opodatkowania gospodarstw domowych. Ewolucja systemu podatkowego powinna prowadzić do jednolitego systemu oponowania wszelkiej działalności gospodarczej, niezależnie od tego, kto ją prowadzi. Wyrażać się to będzie w pierwszej kolejności w opodatkowaniu przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych podmiotów gospodarczych oraz opodatkowaniu działalności gospodarczej – prowadzonej przez prywatne osoby i spółki tych osób, a także spółki prawa handlowego – na jednolitych zasadach. Konsekwentnie w dalszej kolejności powinna nastąpić rezygnacja ze specyficznych zasad opodatkowania rolnictwa, co w warunkach Polski wydaje się szczególnie trudne do przeprowadzenia. Przemiany w wewnętrznej strukturze systemu podatkowego, mimo że wymagały czasu, były jednak konieczne. Analizując strukturę systemu podatkowego w Polsce, należy zwrócić uwagę na proporcje między opodatkowaniem bezpośrednim a opodatkowaniem pośrednim. Cechą charakterystyczną systemu podatkowego Polski jest relatywnie większe znaczenie opodatkowania pośredniego, co wyraża się w stosunkowo dużym znaczeniu podatków obrotowych. Podatki bezpośrednie, w tym zwłaszcza podatki dochodowe, również występują. Od 1989 roku można zaobserwować wyraźną tendencję do przywiązywania coraz większego znaczenia do podatków pośrednich. Zagadnieniem szczególnie dyskusyjnym jest problem wyboru pomiędzy opodatkowaniem konsumpcji a opodatkowaniem dochodu. Reforma instytucjonalna sektora finansów państwowych i samorządowych (publicznych) została w Polsce zapoczątkowana niedawno, tym niemniej dotychczasowe dokonania w tym zakresie wywierają wpływ na strukturę systemu podatkowego. Podział podatków pomiędzy budżety państwowe i lokalne pozwoliło na wyodrębnienie w strukturze systemu podatkowego podatków będących dochodami budżetu państwowego oraz podatków będących dochodami budżetów lokalnych. Istotną rolę w strukturze systemu podatkowego odgrywają również cła, opłaty publiczne (tzn. opłaty skarbowe) oraz wpłaty i składki na inne niż budżet państwowy i budżety lokalne fundusze obejmowane finansami państwowymi i samorządowymi (publicznymi), w tym składki ubezpieczenia społecznego.