Specjalny podatek od spożycia to akcyza. W porównaniu z podatkiem obrotowym obciąża się nią poszczególne rodzaje towarów. Akcyza ma kilka zalet, a mianowicie: wydajność fiskalną, łatwość poboru i stosunkowo równomierne obciążenie poszczególnych warstw. Akcyzy nie mają jednolitej struktury, gdyż część z nich obciąża spożycie (np. soli, cukru, kawy, wina czy piwa), a część produkcję (np. olejów mineralnych i energii elektrycznej). Akcyzy są przerzucane na nabywców obciążonych nimi towarów, można je zatem zaliczyć do podatków od spożycia. Od podatku obrotowego akcyza różni się określeniem przedmiotu i podstawy opodatkowania. Podatek obrotowy ma bardzo szeroko zakreślony przedmiot, podczas gdy akcyza dotyczy tylko niektórych rodzajów towarów. Podstawa podatku obrotowego jest określona wartościowo, natomiast akcyzy – ilościowo lub wartościowo. Uzasadnieniem akcyz są zarówno względy fiskalne, chociaż w coraz węższym zakresie, jak i pozafiskalne. Do tych ostatnich można zaliczyć względy zdrowotne (tytoń, alkohol), ochronę środowiska lub względy etyczne. Niekiedy uzasadnia się istnienie akcyz celowością opodatkowania towarów luksusowych, lecz pojęcie to niewiele znaczy. Chodzi raczej o opodatkowanie osób dysponujących wyższymi dochodami. Niektóre akcyzy mają powszechny zasięg (jak np. od olejów mineralnych, tytoniu lub alkoholi) i dlatego nie potwierdzają tezy o obciążeniu towarów luksusowych. Teza ta ma więcej cech polityczno-socjologicznych niż ekonomicznych. Lista akcyz (lub podatków od spożycia) jest stosunkowo długa. Jako przykład można wymienić następujące towary objęte akcyzami: ⦁ oleje mineralne, ⦁ wódki, ⦁ wina i szampan, ⦁ piwo, ⦁ tytoń i wyroby tytoniowe, ⦁ cukier, ⦁ kawa. Charakterystyczne jest to, że niektóre z akcyz, jak np. od olejów mineralnych, tytoniu i alkoholu, są pobierane niezależnie od podatku od wartości dodanej (a niekiedy i cła). Z punktu widzenia liczby opodatkowanych dóbr rozróżnia się akcyzy: ograniczone 10-15 dóbr), pośrednie (15-30 dóbr) i ekstensywne (powyżej 30 dóbr). Liczba towarów opodatkowanych akcyzą zależy od poziomu rozwoju gospodarczego kraju. Na ogół przyjmuje się, że im ten rozwój jest niższy, tym szerszy jest zakres spożycia opodatkowanego akcyzą. Z reguły stosuje się wartościowe określenie podstawy (walorem) i stawki, gdyż pozwala to na elastyczne reagowanie na kształtowanie się inflacji. Natomiast akcyzy naliczane od ilości towarów wymagają stosowania instrumentów korygujących. Akcyzy, podobnie jak podatek obrotowy, są przerzucalne i przez to wpływają na kształtowanie popytu, a niekiedy i podaży. Mogą przez to stanowić instrument o ograniczonym zakresie oddziaływania. Stawki akcyz w zasadzie mają charakter proporcjonalny, gdyż odnoszą się do poszczególnych rodzajów towarów, które trudno obciążyć zróżnicowanymi stawkami. Można twierdzić, że akcyzy zaciemniają obraz systemu podatkowego i dlatego postuluje się włączenie niektórych z nich do podatku obrotowego lub też zniesienie części z nich. Jest to o tyle trudne, że w dziedzinie podejmowania decyzji o likwidacji niektórych źródeł dochodów budżetowych istnieje swego rodzaju siła inercji. Wychodzi się bowiem z założenia, że łatwiej utrzymywać istniejące niż wprowadzać nowe podatki, gdyż opór podatników jest mniejszy.