Man Using Laptop

Warunki funkcjonowania samorządu terytorialnego od 1990 roku

Reaktywowanie samorządu terytorialnego w Polsce w połowie lat dziewięćdziesiątych poprzedziły kilkuletnie dyskusje nad jego koncepcją. Rozpatrywano wiele możliwości; z jednej strony możliwość powrotu do koncepcji samorządu działającego w Polsce międzywojennej, który był zbliżony do modelu społeczno-ekonomicznego samorządu, oraz z drugiej – możliwość adaptacji jednego z systemów występujących w krajach zachodnioeuropejskich, opartego na wzorcu etatystyczno-technokratycznym (np. kraje Beneluksu). Rozstrzygnięcie tego problemu okazało się w warunkach Polski niezwykle trudne. Nie ma bowiem możliwości przywrócenia we współczesnym państwie, o rozwiniętych funkcjach ekonomicznych i socjalnych, tradycyjnego modelu samorządu terytorialnego o stosunkowo wąskim zakresie zadań. Stawałoby to na przeszkodzie szerokiemu udziałowi samorządu w realizacji funkcji państwa, co nie sprzyjałoby poprawie zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych i socjalnych ludności w sferze zastrzeżonej dla administracji państwowej; nie odpowiadałoby to również aspiracjom społeczności lokalnej do stanowienia o zaspokojeniu tych potrzeb we własnym zakresie. Wszystko to skłaniało raczej do przyjęcia koncepcji, w której samorząd terytorialny-włączony w ramy administracji państwowej – w szerokim zakresie realizuje zadania związane z funkcjami państwa, z zachowaniem jednak swoistości administracji samorządowej. Ten model rozpowszechnił się w krajach zachodnioeuropejskich w warunkach szybkiego (w okresie powojennym) tempa rozwoju społeczno-gospodarczego i znacznego wzrostu stopy życiowej ludności tych państw. Nasilające się w tych warunkach dążenie samorządów terytorialnych do rozbudowy infrastruktury technicznej i społecznej oraz do podwyższania poziomu świadczenia usług bytowych i socjalnych znalazło skuteczne poparcie w udzielanej im pomocy finansowej z budżetów państwowych. Samorząd terytorialny w Polsce odradza się w warunkach recesji gospodarczej, przy bardzo niskim poziomie wskaźników charakteryzujących wzrost gospodarczy. Niezbędne w miastach i na wsi jest zarówno powstrzymanie dekapitalizacji infrastruktury technicznej i społecznej, przywrócenie jej zdolności wytwórczej, jak i dalszy jej rozwój. Pokrycie związanego z tym zapotrzebowania finansowego wymaga wyposażenia samorządów terytorialnych nie tylko w wydajne źródła dochodów własnych, lecz także udziału w dochodach budżetu państwa. Wiąże się to z koniecznością odpowiedniego ograniczenia dochodów i zwiększenia wydatków budżetu państwa, co jest bardzo trudne w warunkach jego wysokiego deficytu. Specyficzną cechą rozwoju gospodarczego jest znaczne zróżnicowanie stopnia zagospodarowania przestrzennego w Polsce. W okresie scentralizowanego kierowania jednym z celów polityki państwa było zmniejszenie różnic w rozwoju gospodarki miast i powiatów. Realizacji tego celu nie sprzyjało jednak resortowe (branżowe) kierowanie gospodarką, bez uwzględnienia skutków decyzji podejmowanych w układach przestrzennych. Nie dała też oczekiwanych rezultatów redystrybucja znacznych środków – przeznaczanych metodą uznaniową-z regionów lepiej zagospodarowanych na tereny opóźnione w rozwoju gospodarczym. Wprowadzając samorząd terytorialny, należy się liczyć z dalszym zróżnicowaniem rozwoju poszczególnych powiatów i tym samym ze zróżnicowaniem zaspokojenia potrzeb ludności. Wynika to z samej istoty samorządu terytorialnego, którego organy powinny podejmować samodzielne decyzje, kierując się przy tym korzyściami społeczności lokalnej. Czy jednak państwo może całkowicie zrezygnować z podejmowania działań zmierzających do wyrównania różnic w rozwoju społeczno-gospodarczym regionów i powiatów? Oznaczałoby to akceptację pogłębiania się tych różnic, tzn. zgodę na pogarszanie warunków bytowych i socjalnych na terenie powiatów opóźnionych w rozwoju, występowanie znacznego bezrobocia na tych terenach, ucieczkę ludzi z tych terenów itp. i stwarzanie szans rozwoju tylko tym powiatom, na terenie których działają liczne zakłady pracy o znaczeniu krajowym i zagranicznym, powstałe tam w wyniku polityki państwa prowadzonej przed utworzeniem samorządu terytorialnego. Politykę wyrównywania różnic w rozwoju społeczno-gospodarczym powiatów (regionów) realizuje się także w wielu rozwiniętych krajach zachodnich. Występuje przy tym jednak problem granic ingerencji państwa w działalność samorządów terytorialnych; ingerencja ta bowiem nie może naruszać ustalonej prawem samodzielności samorządów i tłumić aktywności lokalnej. Wiąże się to z koniecznością doboru instrumentów ekonomiczno-finansowych oddziałujących nie tylko na działalność organów samorządowych, ale także na wszystkie podmioty gospodarujące w specyficznych warunkach społeczno-gospodarczych danego państwa. Przy rozpatrywaniu warunków rozwoju samorządu terytorialnego w Polsce, tak jak i w innych krajach postkomunistycznych nie można pominąć rozwiniętej socjalnej funkcji państwa w zakresie ochrony zdrowia, oświaty, kultury, kultury fizycznej, mieszkalnictwa itp. Usługi z tego zakresu były w minionym okresie (i są nadal) w znacznej mierze rozdzielane w ramach spożycia zbiorowego, w ostatnich latach z tendencją do rozszerzania odpłatności za usługi. Wiąże się to ze społeczną polityką państwa, której kierunki ulegają powolnym zmianom. Do kompetencji samorządu terytorialnego należy także wiele usług społecznych. Rodzi to problemy dotyczące konstrukcji systemu finansowania przedstawionej działalności. System ten powinien uwzględniać dążenie państwa do jednolitego zaspokojenia potrzeb z tego zakresu oraz podstawową cechę samorządności, tzn. zróżnicowanie decyzji w przekroju powiatów i tym samym zróżnicowanie w zaspokojeniu potrzeb społeczności lokalnej. Rozwój samorządu terytorialnego w Polsce dokonuje się w specyficznych warunkach transformacji gospodarczej w kierunku rozwoju rynkowych mechanizmów regulacji działalności gospodarczej. Niewątpliwie wpływa to na działalność powiatów, które są integralną częścią systemu społeczno-gospodarczego kraju. Znajduje to wyraz w dochodach budżetowych pochodzących od podmiotów działających w warunkach rynkowych, powstających w wyniku uczestniczenia przez samorząd w transakcjach rynku kapitałowego itp. Przedstawiona reforma dotyczy również, w mniejszej lub większej mierze, zaspokajania przez organy samorządowe omawianych potrzeb ludności, i to nie tylko bytowych (jak potrzeby mieszkaniowe), lecz także socjalnych (opieki zdrowotnej, wypoczynku i nawet oświaty i kultury), tzn. w zakresie, w jakim uznaje się za możliwe oparcie zaspokojenia tych potrzeb na odpłatności zbliżonej do cenowej. Nowe zasady działalności gospodarczej powoduje, że zmieniają się warunki funkcjonowania jednostek sfery użyteczności publicznej. Znaczny wpływ na poziom życia ludności ma rozwój mechanizmów rynkowych i coraz bardziej dostrzegalne staje się bezrobocie, zubożenie rodzin, wzrost liczby ludności bogatej itp. Reaktywowanie samorządu terytorialnego i reforma systemu gospodarczego odbywają się ponadto w warunkach zaniku aktywności społeczności lokalnej i występujących w dalszym ciągu nawyków centralistycznego myślenia. W ciągu pięćdziesięciu lat, w których zasadnicze decyzje były podejmowane przez organy centralne i w pewnym zakresie także wojewódzkie, aktywność ta była skutecznie tłumiona. Zmiany w mentalności społeczeństwa nie nastąpią z dnia na dzień, wymaga to długiego czasu. Niemałą rolę w tym zakresie może odegrać system finansowania działalności powiatów, uwzględniający również i tę specyficzną cechę obecnego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Przyjęcie w Polsce jednego z systemów samorządu terytorialnego, występującego w krajach zachodnioeuropejskich, uniemożliwiają prezentowane warunki. Jeśli nawet przyjmie się w ogólnych zarysach model etatystyczno-technokratycznego samorządu terytorialnego, trzeba skonstruować szczegółowy system ekonomiczno-finansowy tego samorządu, dostosowany do warunków społeczno-ekonomicznych kraju.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *